Μερικές σκέψεις για το ζήτημα του πολιτισμού
Το πόνημα των Θέσεων για το 1ο Συνέδριο της Συλλογικότητας Αγώνα για την Επαναστατική Ενοποίηση της Ανθρωπότητας, κατά τη γνώμη μου, αποτελεί κείμενο επαναστατικής πρωτοπορίας.
Οι προτάσεις των Θέσεων, όπως ορίζονται στο κεφάλαιο 11 αποτελούν, πέραν από κάθε αμφιβολία, τον σημερινό στόχο αγώνα.
Όμως από το κείμενο των Θέσεων απουσιάζουν οι Τέχνες και ο Πολιτισμός. Ανέλαβα, λοιπόν, την πρωτοβουλία να εκφράσω κάποιες σκέψεις μου με την ιδιότητα της λογοτέχνιδος, αλλά και της μελετήτριας του Κινήματος της δεκαετίας του 1960, και ειδικά του πολιτικού και πολιτιστικού κινήματος της Δημοκρατικής Νεολαίας «Γρηγόρης Λαμπράκης». (Είναι γνωστό ότι επικεφαλής της ΔΝΓΛ, εκλεγμένος ομόφωνα από τη βάση, ήταν ο Μίκης Θεοδωράκης).
Βεβαίως, το ζήτημα «Τέχνη και Πολιτισμός» δεν περιορίζεται στη δεκαετία του 1960, αλλά θα περιοριστώ σε αυτό γιατί δύο λόγους: α) Διότι είναι το τελευταίο παράδειγμα οργανωμένου πολιτιστικού κινήματος με τη σφραγίδα της Εαμικής και της κομμουνιστικής Αριστεράς και β) διότι είναι πεποίθησή μου πως πρέπει να μελετηθεί και αναλυθεί με στόχο να δημιουργηθεί και ενταχθεί στο μέτωπο αγώνα ένα νέο κίνημα πολιτισμού.
Το Κίνημα Πολιτισμού της περιόδου 1960-1967, το οποίο δημιούργησε στην κυριολεξία μία νέα ελληνική Αναγέννηση και έκανε πράξη σε μεγάλο βαθμό την «πολιτιστική και μορφωτική επανάσταση» (όπως ονόμαζαν τότε την προσπάθειά τους οι «Λαμπράκηδες»), μέσα από τις 300 Λέσχες Πολιτισμού που είχαν δημιουργήσει πανελλαδικά οι «Λαμπράκηδες» (με δράσεις όπως η εκστρατεία κατά του αναλφαβητισμού, η εκστρατεία του βιβλίου, σεμινάρια τέχνης, διαλέξεις, κονσέρτα κλασικής μουσικής κ.ά. με την εθελοντική συμμετοχή επιστημόνων και καλλιτεχνών ενίοτε) ήταν η συνέχεια του πνευματικού κινήματος που είχε δημιουργηθεί με πρωτοβουλία των κομμουνιστών διανοούμενων, των πνευματικών δημιουργών και καλλιτεχνών κατά την περίοδο της Κατοχής, μέσα από τις τάξεις του ΕΑΜ.[1]
Ήταν οι καλλιτέχνες και πνευματικοί δημιουργοί μέλη της ΕΠΟΝ και μαζί τους εκείνοι της, ανυπέρβλητης μέχρι σήμερα, γενιάς του 1930, αλλά και του 1920,οι οποίοι δημιούργησαν τις οργανώσεις καλλιτεχνών του ΕΑΜ (ΕΑΜ Μουσικών με επικεφαλής τον Μενέλαο Παλάντιο, ΕΑΜ Ηθοποιών, Λογοτεχνών κ.ο.κ) ή συμμετείχαν στις ομάδες που είχαν δημιουργηθεί (π.χ. Ομάδα Λογοτεχνίας με επικεφαλής τον Λουντέμη). Σημειώνω ότι στην εθνική αντίσταση συμμετείχε η συντριπτική πλειονότητα των δημιουργών και καλλιτεχνών καθώς και αρκετοί καθηγητές του πανεπιστημίου.
Ποιήματα, διηγήματα, ζωγραφική, (ιδιαίτερη ανάπτυξη της χαρακτικής) θέατρο, τραγούδι, ακόμη και δοκιμιογραφία, όλα σε πρωτοφανή άνθιση και με τη συμμετοχή του λαού. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η συμμετοχή των χωρικών των απελευθερωμένων περιοχών.[2] Η πνευματική αντίσταση, που όμοιά της δεν γνώρισε η κατεχόμενη Ευρώπη, πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος για την ελευθερία της πατρίδας. Κι όμως, ελάχιστα έχει μελετηθεί και ακόμη λιγότερο προβληθεί και προβάλλεται από τους φορείς της Αριστεράς.
Κατά την περίοδο του Εμφυλίου, ήταν οι κομμουνιστές λογοτέχνες και καλλιτέχνες, οι οποίοι στα μακρονήσια και στις φυλακές δημιουργούσαν καλλιτεχνικό έργο. Ο Ρίτσος, ο Λειβαδίτης, ο Λουντέμης, ο Μιχάλης Κατσαρός, ο Θεοδωράκης και άλλοι πολλοί. Ήταν η χορωδία της Μακρονήσου, του Τρίκκερι και τα τραγούδια των φυλακισμένων γυναικών.
Ήταν ο Μέμος Μακρής, πολιτικός πρόσφυγας στην Ουγγαρία, ο οποίος φιλοτέχνησε το πρώτο γλυπτό που τοποθετήθηκε στο στρατόπεδο του Μαουτχάουζεν, όταν έγινε τόπος προσκυνήματος. Ο κατάλογος βεβαίως δεν τελειώνει εδώ…
Το 1958 με το 25% της ΕΔΑ συμβαίνει μια πρωτοφανής αναγέννηση του κομμουνιστικού κινήματος, μετά τον αιματηρό Εμφύλιο. Πάνω σ’ αυτό το γόνιμο έδαφος καρπίζει το πνευματικό κίνημα που ακολούθησε.
Το Κίνημα Πολιτισμού του 1960, ήταν άρρηκτα συνδεδεμένο με το 1-1-4, το φοιτητικό κίνημα 15% και το Κίνημα Ειρήνης, –άλλωστε είχαν προηγηθεί– και στη συνέχεια με τους «Λαμπράκηδες». Γεννήθηκε πριν από τη ΔΝΓΛ και ενσωματώθηκε σε αυτήν.
Το πρώτο καίριο πλήγμα στο πολιτικό και πολιτιστικό κίνημα, και κατ’ επέκταση στον ίδιο τον πολιτισμό, δόθηκε στα 1966 όταν η ΕΔΑ αποφάσισε να διαλύσει τους «Λαμπράκηδες», τους οποίους μέχρι τότε στήριζε. Η απριλιανή δικτατορία του 1967 προώθησε την αντικουλτούρα του αμερικανικού ιμπεριαλισμού. Ωστόσο, η χούντα δεν στάθηκε ικανή να σβήσει το κίνημα.
Ήταν οι «Λαμπράκηδες» που ίδρυσαν την πρώτη αντιδικτατορική οργάνωση, το Πατριωτικό Μέτωπο (ΠΑΜ), και ήταν οι πνευματικοί δημιουργοί που κράτησαν φάρο αναμμένο τη μελοποιημένη ποίηση μέσα στο πνευματικό χουντικό σκοτάδι. Ο λόγος για τους συνθέτες, οι οποίοι το 1969 μετά τη δήλωση του Σεφέρη, επαναδραστηριοποιήθηκαν και μελοποίησαν ποίηση.
Βεβαίως, πρωτίστως ήταν ο Μίκης Θεοδωράκης, σπλάχνο από τα σπλάχνα της ΕΠΟΝ και του κομμουνιστικού κινήματος, ο οποίος πήρε την πρωτοβουλία ίδρυσης του ΠΑΜ και ως φυλακισμένος δημιουργός (με τεράστια παραγωγή μουσικού και συγγραφικού έργου στα 3 χρόνια της φυλάκισής του) κράτησε με το έργο του άσβηστη τη φλόγα της ελευθερίας στη συνείδηση και την ψυχή του λαού, παρά το γεγονός ότι ήταν απαγορευμένο με ποινή κάθειρξης έως 20 χρόνια.
Από τον Απρίλιο του 1970 κατά τον αντιδικτατορικό αγώνα στο εξωτερικό, ο Θεοδωράκη διεθνοποίησε το ελληνικό πρόβλημα, ταξίδεψε σχεδόν σε ολόκληρο τον πλανήτη τη νεότερη αλλά και σύγχρονη ελληνική ιστορία, όπως αυτή μοναδικά αποτυπώνεται στην ποίηση που μελοποίησε (Άξιον Εστί, Ρωμιοσύνη, Πνευματικό εμβατήριο, Κατάσταση Πολιορκίας, Τα τραγούδια του αγώνα, Αρκαδία ΙV και VIII κ.ά.) Μετά τις συναυλίες του στη Νέα Υόρκη, στο πλαίσιο του αντιδικτατορικού αγώνα, δημιουργείται Λέσχη Πολιτισμού της οποίας το καταστατικό υπογράφουν η American Committee, η Youth Committee, το ΚΚΕ, το ΠΑΚ, και το Κίνημα της Νέας Ελληνικής Αριστεράς. Κάτι ανάλογο προτείνει τον Φεβρουάριο του 1974, μόλις επιστρέφει στο Παρίσι από τις ΗΠΑ, αλλά σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Δηλαδή, την «οργανική συνένωση των δημοκρατικών πνευματικών ανθρώπων, επιστημόνων και καλλιτεχνών που ζουν στην Ευρώπη [συμπεριλαμβανομένων των Ελλήνων] με σκοπό την ολοκληρωμένη σύνδεσή τους με το Κίνημα Λέσχης Πολιτισμού σε όλη την Ευρώπη».[3]
Οι προσπάθειες του Θεοδωράκη και των «Λαμπράκηδων» στη Μεταπολίτευση για επανεκκίνηση του κινήματος μέσα από το Κίνημα Ειρήνης και Πολιτισμού έμειναν μετέωρες. Η εσωτερική αντιπαράθεση εντός της Αριστεράς (λόγω της διάσπασης του 1968 και των πολλαπλών διασπάσεων που ακολούθησαν), οι αυτονομημένες (;) ομάδες σε κόμματα της Αριστεράς που συνεργάστηκαν με δυνάμεις του πολιτικού συστήματος και της αγοράς, τέλος η μεθοδευμένη και οργανωμένη διάρρηξη της σχέσης Θεοδωράκη-νεολαίας, στάθηκαν αιτία κι αφορμή να σιγήσει μια για πάντα το πολιτιστικό κίνημα.
Το πολιτικό σύστημα, ιδιαίτερα μετά το 1981, μεθόδευσε την κατεδάφιση του πολιτισμού μας και ενθρόνισε ως λαϊκό πολιτισμό τα υποπροϊόντα της υπερπαραγωγής της υπερδύναμης και των εγχώριων συνεργατών της, και επέβαλλε τον ατομισμό και τον καταναλωτισμό, τη χειρότερη μορφή σκλαβιάς κατά τη γνώμη μου. Βασικά εργαλεία προπαγάνδας των πολιτικών και οικονομικών δυνάμεων με τα οποία χτυπούσαν την ελληνική Τέχνη, τον πολιτισμό και την Ιστορία υπήρξαν ο λαϊκισμός, ο διανοουμενισμός και ο οπορτουνισμός.
Το σύστημα μαζί με τον ξένο παράγοντα και την αγορά επιτέθηκαν λυσσαλέα σ’ ολόκληρη τη «σχολή» της μελοποιημένης ποίησης και του έντεχνου λαϊκού τραγουδιού. Βεβαίως το ΕΛΤ λύγισε αλλά δεν έσβησε. Συνεχίζει να αγωνίζεται μέσα από υπόγειες διαδρομές μαζί με τα ωριμότερα μέλη της κοινωνίας.
Η Αγορά μετέτρεψε τα Γράμματα και τις Τέχνες σε πηγές εύκολου και γρήγορου κέρδους, αλλά και σε εργαλεία προπαγάνδας, ενώ σε συνεργασία με το πολιτικό σύστημα φίμωσε εκείνους τους πνευματικούς δημιουργούς οι οποίοι συνέχιζαν να παράγουν έργα «από τον λαό και για τον λαό», όπως συνήθιζαν οι δημιουργοί σε τούτο τον τόπο από την εποχή του Ομήρου.
Ακολούθησε η γενικότερη κατεδάφιση του πολιτισμού μας σε όλους τους τις τομείς, όπως και η κατεδάφιση της παιδείας.
Προς τα τέλη της δεκαετίας του 1990, εντάθηκε η εκστρατεία της αναθεώρησης της Ιστορίας, και μάλιστα με το μανδύα της επιστήμης. Σε πανεπιστήμια επιβλήθηκε το ανιστόρητο δόγμα της μη- συνέχειας του ελληνισμού.
Ο βίαιος εκδυτικισμός/ εξαμερικανισμός της ελληνικής κοινωνίας, ιδιαίτερα της νεολαίας της, έχει δημιουργήσει μια «σχιζοφρενική» κατάσταση, η οποία σε συνδυασμό με τα οικονομικά προβλήματα και την απουσία επαναστατικού κινήματος οδηγεί τον λαό προς την ολοκληρωτική καταστροφή του.
Η εξάρτηση, η εκχώρηση «αμετάκλητα και άνευ όρων της εθνικής κυριαρχίας» μέσω των έκνομων δανειακών συμβάσεων (μνημόνια), η υποθήκευση του συνόλου του εθνικού πλούτου, υλικού και άυλου, η κλιμάκωση, και μάλιστα επιθετικότερα από ποτέ, της ολοκληρωτικής διαστρέβλωσης της Ιστορίας μας μαζί με τον συνεχιζόμενο αντισοβιετισμό και τον αντικομμουνισμό (εμπλουτισμένων και από τη θεωρία των δύο άκρων) δεν είναι παρά η τελική πράξη του δράματος, η οποία βεβαίως δεν έχει ολοκληρωθεί και, θέλω να πιστεύω, ότι δεν θα ολοκληρωθεί.
Το βέβαιο είναι ότι ο ελληνικός πολιτισμός στην τρισχιλιόχρονη πορεία του ποτέ δεν απειλήθηκε με την πλήρη εξαφάνισή του όσο απειλείται σήμερα.
Στις σημερινές συνθήκες θα μπορούσε, άραγε, να δημιουργηθεί ένα Κίνημα Πολιτισμού; Υπάρχουν σήμερα οι προϋποθέσεις για ένα κίνημα μαχόμενης κουλτούρας; Υπάρχει η άποψη εντός της Αριστεράς ότι όσο το εργατικό κίνημα βρίσκεται σε ύφεση τόσο είναι αδύνατον να δημιουργηθεί κίνημα πολιτισμού. Βέβαια, ουδείς από τους φορείς της Αριστεράς απαντά στο εύλογο ερώτημα για ποιο λόγο το εργατικό κίνημα βρίσκεται σε ύφεση.
Πιστεύω ότι πρέπει να ανοίξει ένας διάλογος για το ζήτημα του πολιτισμού. Άλλωστε, η Ιστορία έχει αποδείξει ότι πριν από κάθε μεγάλη κοινωνική αλλαγή προηγείται μια περίοδος διαφωτισμού. Μήπως ήρθε η ώρα να μιλήσουμε για έναν νέο διαφωτισμό με τα χαρακτηριστικά της ελληνικότητας; Αλήθεια, τι είναι η ελληνικότητα;
Αναστασία Βούλγαρη
26-10-2024
[1] Ευάγγελος Μαχαίρας, Η τέχνη της αντίστασης, Προσκήνιο Άγγελος Σιδεράτος, Χαλάνδρι 2008
[2] Αναστασία Βούλγαρη «Η πνευματική αντίσταση στη ναζιστική κατοχή» https://sioualtec.blogspot.com/2016/10/blog-post_675.html?utm_source=dlvr.it&utm_medium=facebook
[3] Μίκης Θεοδωράκης, Το Χρέος, τ. Γ’, ΠΕΚ, επανέκδοση 2011, σ. 1276